چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان ۵ کشوری بودند که در سال ۱۹۹۶ برای کاهش مخاطرات ناشی از فروپاشی شوروی و عدم نفوذ کشورهای غربی پیروز در جنگ جهانی دوم به فکر تشکیل سازمان همکاری شانگهای افتادند و در سال ۲۰۰۱ آن را پایه گذاری کردند.
در واقع افول قدرت قبلی بلوک غرب به معنی انتقال این قدرت به شرق است که ایران نیز به لحاظ سنتی در این بلوک قرار دارد و لذا همین مسئله درگاهی برای خروج ایران از انزوای تحمیلی قبلی از سوی غرب خواهد بود.
اکنون فرایند فنی عضویت ایران در این سازمان آغاز شد؛ فرایندی که مطابق تجربه موجود چندان کوتاه نخواهد بود چنان که این فرایند برای دو کشور هند و پاکستان به عنوان تازهترین اعضای دائم این سازمان از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ طول کشید.
مساله مهم در بدو تولد این سازمان حول این محور قرار داشت که کشورهای عضو تنها به مسائل امنیتی و انتظامی محدود نشوند و در حوزه های مختلف همکاری های لازم را با یکدیگر انجام دهند.
قابل توجه اینکه عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای تنها چند ماه پس از امضای قرارداد راهبردی ۲۵ ساله ایران با چین نشانگر تمایل و تلاش ایران در سیاست نگاه به شرق است.
حضور ایران به عنوان عضو دائم این سازمان با توجه اهداف تصریح شده آن در حوزههای اقتصادی، تجاری، پولی و بانکی، انرژی و حمل و نقل شرایط بهتری را برای توسعه تبادلات بینالمللی ایران و کاهش ابعاد بحران اقتصادی ناشی از مشکلات برجام و گره زدن همه امور به آن فراهم می کند، چرا که ایران همچنان تحت تحریمهای گسترده اولیه و ثانویه آمریکا قرار دارد و بسیاری از کشورها را برای برقراری روابط تجاری و بانکی شفاف با آن سخت نگران کرده است.
دولت سیزدهم به خوبی می دانست دشمنی آمریکا با ملت ایران پایانی ندارد، لذا ضمن اینکه از تلاش های مستقل برای مقابله با توطئه های آمریکا دست نکشید، سعی کرد با استفاده از ظرفیت های این پیمان همکاری های اقتصادی و امینتی منطقه ای که باشگاهی متشکل از قدرتهای غیرغربی است، از آن نیز به عنوان بخشی از برنامههایش در مبارزه با آمریکا سود ببرد.
تا قبل از شکل گیری دولت سیزدهم، آخرین تلاش رسمی ایران برای ارتقای سطح همکاری خود برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۱۷ با مخالفت تاجیکستان به عنوان یکی از کشورهای موسس این سازمان و نیز تعلل های روسیه و چین در پذیرش این عضویت با شکست مواجه شد.
از آنجایی که کشورهای روسیه و چین نیز چون ایران در شرایط تحریمی آمریکا قرار دارند، ایران در ۱۷ خرداد ماه امسال به سازمان همکاری شانگهای پیشنهاد تعریف پول واحد برای انجام مبادلات تجاری در میان بلوک اوراسیا را که شامل چین، هند و روسیه است، ارائه داد، تا با افزایش قوای سیستم مالی جهانی تحت سلطه دلار آمریکا مقابله کند.
از اینرو پیوستن ایران به سازمان اقتصادی و امنیتی شانگهای بیانگر پایان عملی شکست پروژه انزوای ایران توسط برخی از کشورهای غربی از جمله آمریکا خواهد بود و به عنوان یک سازوکار نهادین همگرایی منطقهای، روابط دو و چندجانبه جمهوری اسلامی ایران را با تک تک اعضای این سازمان ارتقا خواهد داد.
این پیشنهاد تهران در مورد پول واحد سازمان (اقتصادی-امنیتی) همکاری شانگهای هم راستا با یورو در زمانی داده شد که آمریکا و متحدان غربی اش یک سری تحریم های مالی و اقتصادی علیه روسیه به دلیل تهاجم به اوکراین اعمال کرده اند.
ایران در سال ۲۰۰۵ به همراه هند و پاکستان به عضویت ناظر این سازمان در آمد. با وجود اینکه آن دو کشور از سال ۲۰۱۷ به عضویت دائم این سازمان درآمدند ولی ایران همچنان در کنار مغولستان، افغانستان و بلاروس به عنوان عضو ناظر با این سازمان همکاری کرد.
ایران با بسیاری از اعضای فعلی این سازمان اشتراکات دینی، تاریخی، فرهنگی و زبانی دارد که میتواند به عنوان محور و پایه محکمی برای ارتقای همگرایی منطقهای در نظر گرفته شود، از همین رو همواره بر لزوم توسعه هر چه بیشتر همکاریهای کشورهای عضو سازمان در عرصههای منطقهای و بین المللی تاکید کرده و از ظرفیت لازم برای کمک به پیشبرد روند همگرایی منطقهای برخوردار است.
ایران به رغم برخورداری از جایگاه عضو ناظر پیش از اجلاس دوشنبه با مشکلاتی در مسیر عضویت کامل خود در سازمان همکاری شانگهای مواجه بود.
شواهد نشان می دهد که تکمیل این عضویت قطعی است چون در دیداری که «ژانگ مینگ» و «ولادیمیر نوروف» دبیران جدید و قدیم سازمان شانگهای در ۲۶ اردیبهشت امسال در تاشکند پایتخت ازبکستان داشتند، در یک کنفرانس خبری اعلام کردند که ایران می تواند از سال ۲۰۲۳ در صورتی که به همه تعهدات خود عمل کند به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای (SCO) تبدیل شود. نوروف سرپرست وزارت امور خارجه ازبکستان است.
در همین پیرامون و در بعد سیاست و برنامه های خارجی هنوز ۴۰ روز از شکل گیری دولت نگذشته بود که آیت الله رئیسی نخستین سفر خارجی خود را برای شرکت در بیست و یکمین نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری های شانگهای (SCO) در روز ۲۵ شهریور ماه به شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان انجام داد.
وی پیش از این نیز نظریاتی داشت که در جنگهای جهانی به واقعیت پیوست. او جمله معروفی دارد که میگوید «هر کس بر اروپای شرقی فرمان براند بر هارتلند (قلب زمین) فرمان برده و هر کس بر هارتلند فرمان برد بر جزیره جهانی تسلط می یابد و هر کس بر جزیره جهانی تسلط یابد جهان را فرمانروایی میکند.»
سازمان مزبور سیاست داخلی خود را بر اساس اصول اعتماد متقابل، منافع متقابل، برابری، مشورتهای متقابل، احترام به تنوع فرهنگی و تمایل به توسعه مشترک تعیین کرده و اصول سیاست خارجی آن نیز مطابق با اصول عدم تعهد و عدم هدف قرار دادن هر کشور ثالث است.
دولت سیزدهم در یک سال گذشته تلاش های زیادی کرد تا به با توجه به وعده های دوران رقابت های انتخابات که به مردم داده بود و به پشتوانه رای آنان برنامه های خود را در بعد داخلی و خارجی یکی پس از دیگری محقق کند.
هالفورد مکیندر استراتژیست و صاحب نظریه هارتلند در اوایل قرن بیستم معتقد بود که هر کس منطقه اوراسیا را کنترل کند میتواند جهان را تحت تصرف خود قرار دهد.
مساله اساسی دیگر در مورد سازمان همکاری های شانگهای که حول جغرافیای اوراسیا تحرک دارد، جاده ابریشم است. اعضای شانگهای حجم تجارت عظیمی دارد که در بستر جاده ابرایشم جریان داشته و نقش این سازمان از همکاری های امنیتی فراتر رفته است و ورود فعالانه در عرصه تجاری و اقتصادی دارد.
– ارتقاء همکاری موثر آنها در سیاست، تجارت، اقتصاد، تحقیقات، فناوری و فرهنگ و همچنین در زمینه آموزش، انرژی، حمل و نقل، گردشگری، حفاظت از محیط زیست و سایر زمینههای مشابه
در هر حال عضویت ایران در شانگهای از نظر اداری، حقوقی و اجرایی در حال بررسی است و انتظار میرود کشورهای منطقه نیز با درک ضرورتهای زمان و به منظور توسعه صلح، ثبات، توسعه و شکوفایی با بهره گیری از گستره جغرافیایی و سیاسی این سازمان در اثر پذیرش ایران، به توسعه همکاریهای دو و چندجانبه خود با ایران سرعت دهند.
مسئله حضور ایران در سازمان شانگهای از جهت حرکت جهان به سمت نظم جدید بینالمللی (با افول قدرت آمریکا) یعنی تغییر در کریدورهای قدرت جهان از آمریکا به سمت سازوکارهای دسته جمعیِ غیرغربی نیز حائز اهمیت است، چون در شرایط کنونی، موضع مثبت کشورهای عضو مبنی بر پذیرش ایران، نمودی از تشدید اختلافات و شکافهای کلی اعضای اصلی این سازمان مخصوصا چین و روسیه و هند با بلوک قدرت غربی به رهبری آمریکا به حساب میآید.
خلاصه اینکه ایران با استفاده از همه ظرفیت هایی پیش رو در زمینه عضویت در برخی سازمان ها و تشکل های بین المللی و جهانی و توسعه مناسبات با کشورهای همسایه و اسلامی می تواند از انزوا و وضعیتی که برای آن از سوی کشورهای غربی و اروپایی ایجاد شده بود، خارج شده و بهتر از قبل می تواند در مدیریت معادلات منطقه ای و بین المللی نقش آفرینی کند.